Op 9 oktober 2020 deed de Hoge Raad uitspraak in de staatssteunkwestie Spaansen / Harlingen. Hij bekrachtigt – zonder motivering – het arrest van het gerechtshof. Dit betekent in hoofdzaak dat het gerechtshof de overeenkomst tot (ver)koop van grond terecht heeft vernietigd. De (deels) betaalde koopsom moet worden terugbetaald; de leveringsakte moet ongedaan worden gemaakt.
De zaak Spaansen / gemeente Harlingen houdt de gemoederen al geruime tijd bezig. De rechtbank en het gerechtshof hadden zich al uitgesproken over deze kwestie. In de praktijk werd reikhalzend uitgekeken naar het arrest van de Hoge Raad.
Situatieschets
In hoofdlijnen gaat het om het volgende. Het in Harlingen gevestigde bedrijf Spaansen verkocht in 2010 een bedrijfslocatie aan de gemeente Harlingen. Het betreffende terrein van 6,5 bunder bevindt zich tussen de Kanaalweg, de N31 en het centrum. De verkoopprijs bedroeg 8,5 miljoen, waarvan 6,5 miljoen direct werd betaald en de resterende 2 miljoen na verplaatsing van Spaansen doch uiterlijk vijf jaar na levering van het terrein.
De gemeente had niet gesteld dat hij het terrein zo nodig zou onteigenen. Er was voorafgaand aan de ondertekening onderzoek gedaan naar de vraag of sprake was van (onrechtmatige) staatssteun.
Rechtbank: deel koopsom onverschuldigd
Na levering van het terrein verzocht Spaansen de gemeente het restant van de koopsom te betalen. Dat resulteerde in een rechtszaak van de gemeente tegen Spaansen. De gemeente vorderde dat een deel van 2,25 miljoen van de koopsom kwalificeerde als onrechtmatig verleende staatssteun. De rechtbank ging daarin mee en liet de overeenkomst verder in stand. Volgens de rechtbank was de staatssteun onder meer onrechtmatig omdat de staatssteun niet was aangemeld bij de Europese Commissie. Ook was het onrechtmatige deel van de koopsom (veel) hoger dan de de-minimis-uitzondering van 2 ton over drie belastingjaren. Verder was van belang dat de gemeente niet had uitgesproken dat het Spaansen-terrein desnoods zou worden onteigend.
Gerechtshof: koopovereenkomst vernietigd
Het gerechtshof kwam tot een ander oordeel. Volgens het gerechtshof kan de overeenkomst niet gedeeltelijk (een deel van de koopsom) worden vernietigd. Dat is een begrijpelijk oordeel, omdat nergens uit blijkt dat Spaansen voor dat lagere bedrag heeft willen verkopen. Daarnaast vormen de koopsom en de andere verkoopvoorwaarden één geheel waar de rechter niet zomaar in mag ‘knippen’.
Hoge Raad: sluit aan bij gerechtshof
De Hoge Raad motiveert niet waarom arrest van het gerechtshof in stand blijft. Dat hoeft volgens de Hoge Raad ook niet, omdat het bij de boordeling van de in cassatie aangevoerde klachten niet nodig is om antwoord te geven op vragen die van belang zijn voor de eenheid of de ontwikkeling van het recht. Enerzijds is dat jammer. Maar anderzijds bieden het arrest van het gerechtshof en de conclusie van A-G Drijber handreikingen waarmee de praktijk redelijk uit de voeten.
Tip
Bedenk dat een overheid is gebonden aan staatssteunregels. Ook als de overheid stelt dat staatssteun in een bepaalde zaak geen bedreiging vormt, kan de burger / onderneming later toch nadelen ondervinden van staatssteunregels.
Wanneer een grondverkoop aan de orde is – in wording óf al getekend – d en de overheid wil verwerven op basis van (vrijwel) volledige schadeloosstelling of bedrijfsverplaatsing, onderzoek dan in ieder geval:
1) of de overheid zo nodig zou onteigenen en
2) of de koopsom marktconform is.
